Het 0% -tarief op groente en fruit: Een rotte appel of gouden appel in een zilveren schaal?

Het broodje kroket in de kantine is ingewisseld voor een groene salade en als kindertraktatie is een dropveter met chipsringen not done. Anno 2023 kan het kabinet niet achterblijven als het gaat om de promotie van een gezonde levensstijl. In het SEO-rapport van 29 maart 2023 zijn de onderzoeksresultaten gepubliceerd naar de effecten en uitvoerbaarheid om groente en fruit te scharen onder het btw 0% tarief. Het kabinet wil met een eventuele invoering van het 0% btw tarief beogen dat mensen gezondere keuzes gaan maken in hun voeding, door groente en fruit ‘te ontzien’ van btw. Het streven was om deze maatregel al in 2024 in te voeren. Hieronder nemen we deze voorgestelde maatregel onder de loep. Het is namelijk de vraag of met deze maatregel het beoogde doel kan worden bereikt. Wij menen van niet.

Het beginsel van neutraliteit

In het onderzoeksrapport heeft het SEO een groepering willen maken van diverse groente en fruit categorieën. Deze categorisatie is btw technisch gezien een noodzaak. Indien er geen sprake zou zijn van een afbakening van een gedifferentieerd btw-tarief die het neutraliteitsprincipe respecteert, is de maatregel in het licht van het neutraliteitsprincipe niet houdbaar.

Vanuit de consument bezien is het namelijk lastig te begrijpen wanneer groente en fruit onder het 0% tarief vallen. Zo kan al discussie bestaan over de vraag of een watermeloen nu groente is of fruit? Om nog maar te zwijgen over het ontelbaar aantal producten waar groente en fruit in is verwerkt. Geldt het 0% tarief nu enkel voor groente en fruit in het schap of ook voor gesneden of anderszins bewerkte groente- en fruitmiddelen (eenheid-van-prestatieleer)? Het SEO heeft een vijftal categorieën weten te onderscheiden op basis waarvan een tariefdifferentiatie mogelijk zou kunnen zijn. De juridische houdbaarheid  daarvan is discutabel.

Uitvoerbaarheid en handhaarbaarheid

Bij de uitvoerbaarheid  van de maatregel zet het SEO zijn vraagtekens. Het is welhaast onmogelijk om een afbakening te maken van productcategorieën welke nu wél en niet onder groente en fruit vallen. Voor een handsinaasappel is dit duidelijk. Maar hoe zit dat met knijpfruit met sinaasappelsmaak? Een te strakke afbakening van de categorieën werkt semantische discussies en juridische procedures over het neutraliteitsbeginsel of de eenheid-van-prestatieleer in de hand. Dit zou ondervangen kunnen worden door ruimere categorieën in het leven te roepen, waardoor bijvoorbeeld ook het sinaasappelzuurtje onder het 0% tarief valt. Het SEO attendeert erop dat wanneer de juridische houdbaarheid toeneemt, de gezondheidsfactor juist zal afnemen. 

Gezondheidseffecten

Wat betreft de gezondheidseffecten merkt het SEO op dat in het beste geval consumptietoename van 4% valt te verwachten. Deze groei is echter niet gestaafd op de categorie die enkel de onbewerkte groente- en fruitproducten bevat. Of daarmee kan worden gezegd dat het gaat om een consumptietoename van groente- en fruitproducten die ‘gezond’ zijn is dan ook maar zeer de vraag.

Voorgegane btw – prijsmaatregelen 

Het is niet voor het eerst dat wordt geprobeerd om koopgedrag te sturen door een btw-maatregel. De (Nederlandse) praktijk heeft echter uitgewezen dat de verlaging van het btw-tarief, niet altijd zal leiden tot een prijspeilverlaging en daarmee niet tot een aanpassing van het koopgedrag. Dit hebben wij bijvoorbeeld gezien in de discussie omtrent het verschil in btw behandeling van geneesmiddelen (zoals tandpasta of hoestdrank). Met de eliminering van de btw blijft de koopprijs voor de consument vrijwel gelijk. 

Wat betreft deze specifieke maatregel kunnen we Spanje als voorbeeld stellen. In 2023 is het btw-tarief op groente en fruit verlaagd in Spanje. Uit een onderzoeksrapport van de Spaanse consumentenorganisatie Facua is gebleken dat deze maatregel verre van effectief is. In 17,4 procent van alle onderzochte gevallen is de prijs van de producten zelfs hoger geworden dan de prijs voordat het btw-tarief werd verlaagd. De btw-verlaging lijkt daarmee teniet te worden gedaan. 

Alternatieve (prijs)maatregelen?

In de kamerbrief ‘plan van aanpak onderzoeken prijsmaatregelen voeding’ stellen de staatssecretaris van VWS en de staatssecretaris van Fiscaliteit de maatschappelijke problematiek ten aanzien van overgewicht aan de kaak. Zij hebben voor ogen om, door middel van prijsmaatregelen, gezond(er) eten te stimuleren. Uit het SEO rapport maken wij op dat de btw-maatregel het beoogde doel vermoedelijk niet bereikt. Wij zien niet hoe een categorie aan groente- en fruitartikelen dusdanig beperkt kan blijven tot gezonde artikelen, zonder dat neutraliteitsbeginsel of de eenheid-van-prestatieleer wordt geschonden. Wij hopen dat de overheid verder kijkt dan slechts de btw om dit maatschappelijke probleem te tackelen.

In het RIVM-rapport ‘Inventarisatie aanvullende maatregelen Nationaal Preventieakkoord’ worden ook alternatieven genoemd om het eten van meer groente en fruit te stimuleren. Zo kan gezonde voedselhulp worden geboden aan mensen onder een bepaalde inkomensgrens door gratis gezonde voedingsmiddelen of groente- en fruitpakketten te verstrekken. Daarnaast blijkt uit dit rapport dat ook overwogen kan worden om elk huishouden een basisbedrag ter beschikking te stellen, waarmee kan worden voorzien in de gezonde (basis) levensbehoeften. Naast fiscale maatregelen, zoals een btw maatregel, subsidie of aftrekpost in de inkomstenbelasting, zijn er dus voldoende andere maatregelen die getroffen kunnen worden. Bovendien zijn die mogelijk veel effectiever in de promotie van een gezonde levensstijl.

Wij vragen ons af in hoeverre gedragsveranderingen (enkel) afhangen van prijsmaatregelen. Gedragsverandering hangt met name af van duidelijkheid en voorlichting over het belang daarvan. Daar komt bij dat uit de praktijk is gebleken dat de koopkracht van de consument er niet op vooruit gaat als de btw wordt verlaagd of zelfs wegvalt. Als consument ben je er vaak niet van bewust waar je nu echt voor betaalt. Eén tip van ons: in het schap van de buitenbeentjes en vergeten groenten heb je altijd (de juiste) prijs!

Laura Gelissen & Manouk Nagtegaal